Hoe ga je als volwassen kind om met een moeilijke ouder?

'Kun je niet eens een blog schrijven over hoe je als volwassen kind omgaat met een moeilijke ouder?'. Die vraag kreeg ik de afgelopen tijd verschillende keren en in alle gevallen is de situatie schrijnend en bar ingewikkeld. De Bijbel zegt het vrij duidelijk: 'Eer uw vader en uw moeder, opdat uw dagen verlengd worden in het land dat de Heere, uw God, u geeft' (Exodus 20:12). Maar wanneer je door het gedrag van je ouders voortdurend weer herinnerd wordt aan pijn vanuit je jeugd, wanneer je alleen maar afwijzing ervaart, wanneer een ouder steeds weer vervalt in manipulatief gedrag of er zelfs sprake is van een persoonlijkheidsstoornis wordt dat wel heel ingewikkeld.

Hoe kun je voorkomen dat je telkens weer aan je eigen pijn herinnerd wordt? Hoe ga je om met voortdurende afwijzing en manipulatie van een ouder? En mag je het contact met je ouders verbreken als dat nodig is?

Herinnerd worden aan oude pijn

Iedereen loopt verwondingen op in zijn of haar opvoeding. Dat is (helaas) normaal. We zijn zelf niet perfect en worden opgevoed door ouders die dat ook niet zijn. Ze verliezen wel eens hun geduld, hebben niet altijd goed in de gaten wat het beste is voor hun kind en zijn soms ook gewoon moe en chagrijnig. En kinderen zijn niet altijd in staat om het gedrag van hun ouders op een goede manier te interpreteren, zien iets als afwijzing terwijl dat helemaal niet zo bedoeld is en testen soms het geduld van hun ouders tot het uiterste. Het kan dus bijna niet anders dan dat in de relatie tussen een ouder en een kind ook pijnpunten ontstaan.

Dat hoeft geen groot probleem te worden. Ouders en volwassen kinderen spreken het uit of laten het bewust rusten omdat een gesprek erover alleen maar oude koeien uit de sloot haalt en niks oplost. De pijn wordt echt nog wel zo af en toe gevoeld en dat levert ook echt nog wel eens vervelende situaties en gesprekken op, maar over het algemeen is de situatie in balans en onder controle.

Maar soms is er veel meer gebeurd in een opvoeding. Was er sprake van fysiek of mentaal misbruik, had een ouder last van onverwerkte trauma's, heeft een ouder het kind in de steek gelaten of speelde er een persoonlijkheidsstoornis bij één of beide ouders. En dat laat vaak voor de rest van het leven diepe sporen na bij een kind. Het gedrag van je ouders richting jou als hun volwassen kind herinnert dan vaak aan jouw oude pijn, haalt wonden weer open en brengt je terug naar je kindertijd waarin je je niet begrepen en heel alleen voelde. Daarnaast zetten sommige ouders hun moeilijke gedrag voort richting hun volwassen kinderen of zelfs naar hun kleinkinderen. Alles moet op hun manier en op hun tijd. Ze zijn manipulatief, bemoeien zich met jouw beslissingen en wat je ook doet, het is nooit goed. En dan kan het gebod om je ouders te eren een hele ingewikkelde worden.

Wat betekent 'eren'?

Eren is wat anders dan het koesteren van warme gevoelens. Maar wat is eren dan wel? Om dat goed te kunnen begrijpen, is het belangrijk om te weten wat er in de grondtekst van de Bijbel op de plaats van het woord eren staat. In de oorspronkelijke tekst staat hier het woord kâbad. Dit woord betekent 'gewicht toekennen aan iets' of 'iemand zijn volle gewicht geven' en wordt in de Bijbel vooral gebruikt in verband met God. Het betekent dat je God moet erkennen als Wie Hij is.

Dit gebod is geschreven in een tijd waarin de gezagsverhoudingen tussen ouder en kind heel anders lagen dan nu. Ook die tussen een volwassen kind en zijn ouders. In die tijd leefden vaak meerdere generaties in één huis en had de oudste man in het huis het voor het zeggen. Daarnaast waren er in die tijd geen uitkeringen, verzorgingstehuizen of ziekenhuizen. Ouderen waren voor hun verzorging volledig afhankelijk van de zorg van hun kinderen.

In deze context is dit gebod geschreven. En omdat die tijd zo anders was dan de onze, maakt dat het lastig om het gebod op een goede manier te vertalen naar deze tijd. Wanneer we puur naar de betekenis van het woord eren kijken, kun je dat vertalen met dat we onze ouders moeten erkennen als onze ouders. Je moet hen erkennen in het feit dat ze jou het leven gaven. Wanneer we de tijd van toen vergelijken met nu wordt het lastiger. Onze ouders hebben meestal niet onze financiële ondersteuning of fysieke verzorging meer nodig en vaak wonen ze ook nog een eind bij ons vandaan, wat het lastig maakt om een oogje in het zeil te houden.

Ik haal uit deze tekst dat we onze ouders mogen erkennen als onze ouders en mogen doen wat we kunnen om ervoor te zorgen dat het goed met ze gaat. Maar in dat 'wat we kunnen' verschillen we allemaal door de geschiedenis die we met onze ouders hebben opgebouwd.

Loyaliteit

Ieder kind wordt geboren met het verlangen om loyaal te zijn richting zijn of haar ouders. We willen gezien worden door onze ouders, we willen hun kant kiezen, we zijn trouw aan hen. Die trouw gaat heel ver. Zelfs bij misbruik zie je de trouw aan ouders vaak nog terug. En die trouw aan je ouders kun je vertalen als je ouders eren, maar ook op je eigen wijze invullen.

Voor de één betekent eren een dagelijks, wekelijks of maandelijks contactmomentje met de ouders, voor de ander betekent het dat je in de gaten houdt of ze goed voor zichzelf zorgen, of hun financiën op orde zijn en of ze genoeg sociale contacten hebben. Maar in de praktijk van de moeilijke relaties met ouders zie ik ook dat mensen een andere invulling geven aan dat eren. Ze kiezen voor maandelijks contact, maar houden dat kort, bouwen een muur van bescherming om zichzelf heen en spreken alleen nog over koetjes en kalfjes met hun ouders. Ze kiezen ervoor om de hoofdzaken door hun partner te laten regelen, zodat er niet voortdurend op hun eigen pijnpunt gedrukt wordt, maar er toch voor ouders gezorgd wordt. Of ze kiezen ervoor om in hun eigenbelang het contact tot een absoluut minimum te beperken of zelfs te verbreken omdat er anders teveel schade ontstaat, maar daarbij geen kwaad woord over hun ouders richting anderen te spreken. Allemaal vallen ze wat mij betreft op hun eigen manier onder eren.

Mag je het contact verbreken?

Dit is een hele ingewikkelde vraag die voor veel twijfel, schuldgevoelens en verdriet kan zorgen. Vanwege de loyaliteitsgevoelens van kinderen richting hun ouders die God niet voor niets in de schepping heeft gelegd, vanwege het feit dat je het leven aan je ouders te danken hebt en vanwege het Bijbelvers wat we hier bespreken vind ik het heel ingewikkeld om hier 'ja' op te zeggen. Maar in de praktijk zie ik dat het soms ook echt niet anders kan. Dat het omwille van het behoud van de eigen mentale of fysieke gezondheid uiteindelijk toch het meest wijze besluit is om het contact te verbreken of tot een absoluut minimum te beperken. Vaak zie ik wel dat kinderen ook in zo'n geval tóch een manier vinden om voor hun ouders te zorgen en hen te eren. Door bijvoorbeeld een familie- of gemeentelid te vragen een extra oogje in het zeil te houden of door voor hun ouders te blijven bidden.

Tips voor het omgaan met een moeilijke ouder

Er zijn een aantal tips te geven voor het omgaan met een moeilijke of veeleisende ouder. Ik noem er hier een paar in de hoop dat jij er wat aan hebt.

• Je kunt een ander niet veranderen, je kunt wel veranderen hoe je zelf met de situatie omgaat: Hoe moeilijk ook, je kunt het gedrag van een ander niet veranderen. Je kunt iemand een aantal keer wijzen op het feit dat hij je pijn doet met zijn gedrag, maar als het dan niet verandert houdt het op. Het keer op keer ter sprake brengen van jouw pijn zorgt er dan alleen maar voor dat je je nóg meer onbegrepen en ongezien zult gaan voelen. Kies er in plaats daarvan voor om de ander op een andere manier te benaderen. Het contact oppervlakkig te houden, elkaar minder vaak te zien, minder van je ouders te verwachten en je emotionele verbinding ergens anders vandaan te halen.
• Wees je ervan bewust dat een kind altijd op zoek blijft naar erkenning van de ouders, ook als het volwassen is: Loyaliteit is een prachtig principe...als de relatie gezond is. Maar het zorgt er ook voor dat je altijd zult blijven zoeken naar bevestiging van je ouders: doe ik het goed? Ben je trots op mij? Hou je van mij? In een gecompliceerde relatie kun je nog zo hard gaan zoeken naar die bevestiging, maar die zul je waarschijnlijk nooit, slechts ten dele of alleen onder voorwaarden krijgen. Dat is heel verdrietig. Probeer uit zelfbescherming om er niet langer naar op zoek te gaan bij je ouders, maar die bevestiging ergens anders te vinden. Bijvoorbeeld bij je partner of vrienden (let op! NIET bij je eigen kinderen, want dan kom je opnieuw in een ongezond patroon terecht!).
• Ken het verleden van je ouders: Het gedrag van je ouders komt in de meeste gevallen ergens vandaan. Ze hadden zelf een hele moeilijke opvoeding, ze hebben oorlogstrauma's of zijn misbruikt. Wanneer je het verleden van je ouders kent, maakt dat het makkelijker om hun gedrag te begrijpen. Een moeilijk verleden mag nooit een excuus zijn voor slecht gedrag, maar het kennen ervan kan jou wel wat milder maken richting je ouders.
• Stel grenzen: Ingewikkelde ouders gaan vaak stelselmatig over de grenzen van hun kind. Dat kan in woorden zijn, in gedrag of in de gespreksonderwerpen die zij kiezen. Het is helemaal oké om daar je grenzen in te stellen. Hou de feedback dicht bij jezelf en spreek vanuit de ik-vorm: 'Dit onderwerp is kwetsend voor mij. Ik wil het hier niet meer met je over hebben', 'Wanneer jij je stem verheft voel ik me onveilig. Dat vind ik niet prettig. Ik wil je vragen je stem niet meer te verheffen als je tegen mij spreekt. Wanneer je dit wel doet, vertrek ik.' Verwoord duidelijk wat je niet prettig vind en welke consequenties het toch uiten van dit soort gedrag zal hebben. Bijvoorbeeld dat jij je spullen pakt en naar huis gaat. Laat je niet uit de tent lokken en blijf bij de consequenties die jij gesteld hebt.
• Realiseer je dat herinneringen meestal niet de exacte weergave zijn van iets wat gebeurd is: Uit onderzoek is gebleken dat iedereen dingen anders opslaat in zijn geheugen en dat die herinneringen ook nog eens veranderen na verloop van tijd. Dat betekent dus dat niemand zich exact herinnert wat er nou precies gebeurd is en dat herinneringen vaak ook nog eens verkeerd opgeslagen zijn. Dat is handig om te weten, omdat het kan voorkomen dat je in een welles-nietes-spelletje verzandt met je ouders. Jij herinnert het je zus en je ouders herinneren het zich zo. En beiden kunnen heel oprecht zijn. Het wil niet zeggen dat je ouders liegen. Het wil ook niet zeggen dat jij maar dingen verzonnen hebt. Wat wel telt zijn jouw gevoelens en emoties rondom je verleden. Ga daar serieus mee aan de slag. Want hoe jij het je herinnert mag dan misschien niet precies zo gebeurd zijn, je voelt je daardoor wel al jaren alleen en verdrietig en het is belangrijk om daarmee aan de slag te gaan.
• Soms zit er een ziekte of persoonlijkheidsstoornis achter gedrag: Soms wordt manipulatief of vervelend gedrag veroorzaakt door een ziekte, niet aangeboren hersenletsel of een stoornis. Een persoonlijkheidsstoornis heeft iemand vaak het grootste deel van zijn of haar  leven. Maar verandert het gedrag van een ouder plotseling of wordt het ineens veel vervelender? Dan zou bijvoorbeeld dementie ook wel eens de oorzaak kunnen zijn. Het praat het gedrag van jouw vader of moeder niet goed, maar te weten dat het niet persoonlijk is en dat er een stoornis of ziekte achter steekt kan jou wel milder maken.
• Leef, zo mogelijk, voor zover het van u afhangt, in vrede met alle mensen (Romeinen 12:18): Nog een Bijbelvers. Leef voor zover het van jou afhangt in vrede met alle mensen. Dus ook met je ouders. Een strijd om eigen gelijk eindigt vaak alleen maar in verliezers en geeft je zelden wat je wilt. De Bijbel maakt het duidelijke voorbehoud 'voor zover het van jou afhangt'. Soms is het onmogelijk om in vrede te leven met mensen. Het enige wat je dan kunt doen is geen verdere bijdrage leveren aan escalatie. Dus niet proberen je gelijk of erkenning te halen (dat is echt zonde van je energie, want die krijg je waarschijnlijk toch niet), niet voortdurend de strijd aangaan en olie op het vuur gooien, niet roddelen over je ouders. Dat is de bijdrage die jij kunt leveren. Wat de ander met dit Bijbelvers doet is de verantwoordelijkheid van de ander waar hij of zij op een dag ook verantwoording voor af zal moeten leggen.
• Kijk of iemand anders de ingewikkelde dingen van jou over kan nemen: Er kunnen omstandigheden zijn waarin je elkaar niet uit de weg kunt gaan, je je lastig aan de voor jou geldende grenzen kunt houden of waarin je voortdurend wordt herinnerd aan je eigen pijn. Bijvoorbeeld wanneer je ouders hulp nodig hebben bij een aantal zaken. Kijk dan of jij de dingen kunt doen die in jouw macht liggen, maar de dingen die te ingewikkeld voor je zijn kunt overlaten aan iemand anders. Misschien is er een broer, zus, oom of tante met wie de verhoudingen minder ingewikkeld liggen? Kan je partner dingen overnemen? Of kan de huisarts de lastige boodschap brengen waarvan je nu al weet dat die uit jouw mond niet geaccepteerd zal worden?
• Ga aan de slag met pijn uit het verleden: Vaak zit onder de voortdurende strijd met je ouders een hoop pijn uit het verleden. Kijk het in de ogen, ga aan de slag met het onderwerp 'vergeving' en zoek hulp. Je zult waarschijnlijk nooit de erkenning en excuses van je ouders krijgen die jij zo nodig hebt, maar je kunt wel een andere manier zoeken om deze pijn te verwerken. Wanneer je aan de slag gaat met vergeving, zeg je daarmee niet dat jouw pijn er niet toe doet en er niet meer mag zijn. Maar je zegt wél dat je jouw pijn en hetgeen waarin jij tekort gedaan bent in Gods handen legt. Dit is een zeer moeizaam en soms levenslang traject waar ik niet lichtzinnig over wil spreken, maar waar je wel over na moet gaan denken.
• Investeer in jezelf: Je hebt niet de erkenning van je ouders gekregen die je nodig hebt en krijgt die waarschijnlijk nog steeds niet. Daarom is het belangrijk om in jezelf te investeren. Te ontdekken (bij voorkeur samen met God) waar je goed in bent, waar je kwaliteiten liggen, hoe jij het beste van jezelf naar boven kunt halen. Maar ook om goed voor jezelf te zorgen. Je ouders hebben dat misschien nooit of slechts ten dele voor je kunnen of willen doen. Maar je mag jezelf zo af en toe ook echt even verwennen of hulp zoeken bij ingewikkelde dingen, omdat jij de moeite waard bent. 
• Realiseer je dat het verbreken van contact ook grote consequenties heeft: Je kinderen zullen hun grootouders niet meer zien, jij zult last hebben van schuldgevoelens en onbeantwoorde vragen en je zult toch ook op zoek blijven naar erkenning. Ik zeg niet dat contact verbreken nooit een wijs besluit is. Het kan soms ook de broodnodige rust geven. Ik zeg wel dat het verbreken van contact niet alle problemen, twijfels en nare gevoelens oplost.
• Vraag aan God hoe Hij jou ziet: De Bijbel zegt dat God onze Vader is. Wanneer je zelf een moeilijke relatie hebt met je aardse vader, kan het idee van God als Vader heel beangstigend zijn of ver van je af staan. Ik wil je uitdagen om in gebed aan God te vragen of Hij jou wil laten zien hoe Hij jou ziet. Wat het voor Hem betekent dat Hij jouw Vader wil zijn. Neem iedere indruk, ieder lied, ieder beeld of ieder vers wat je in of na dat gebed krijgt serieus. Maakt het je bang of beschuldigt het je? Dan is de indruk die je kreeg waarschijnlijk niet van God, maar komt het voort uit je eigen verleden of fluistert de tegenstander het je in. Leg die indruk dan bij God neer en vraag Hem of Hij je Zijn waarheid wil laten zien.
• De Bijbel verbindt een zegen aan het eren van je ouders: Op het eren van je ouders volgt een prachtige zegen in de Bijbel. Hoe je dat eren vormgeeft is sterk afhankelijk van de situatie. Elke situatie hierin is anders, dus ik kan vanaf deze plek geen passend advies geven voor jouw situatie. Maar praat erover met wijze mensen uit je omgeving hoe je hier nu het beste mee om kunt gaan, bid ervoor en zoek naar Gods weg in deze situatie.

Gebruikte bronnen:

• Artikel: 'Eert uw vader en uw moeder', geschreven door Katie Velghe, verschenen in het blad Samen van het Interdiosecane Dienst voor Gezinspastoraal (2014)
• Herziene Statenvertaling
• Woordstudie via Blueletter Bible