Ieder jaar verliezen in Nederland meer dan 6000 kinderen één of beide ouders. En zo'n 2000 kinderen verliezen een broer of zus. Een veelvoud van kinderen verliest een opa, oma, vriendje, vriendinnetje of andere persoon waar ze aan gehecht zijn. Grote kans dus dat je vroeg of laat te maken krijgt met een kind in jouw omgeving dat rouwt. Hoe rouwen kinderen? Hoe moet jij daar als volwassene mee omgaan? Wat kun je doen? En wat kun je beter laten?
Kinderen zijn nog volop in ontwikkeling
Kinderen zijn nog volop in ontwikkeling. En of ze goed kunnen begrijpen wat er gebeurt en of ze woorden kunnen geven aan hun emoties is afhankelijk van de fase van de ontwikkeling waar ze in zitten. Een kind aan het einde van de tienertijd zal hierin veel overeenkomsten hebben met een volwassene die rouwt, terwijl een peuter heel goed voelt dat er iets mis is, maar hier geen woorden aan kan geven en het ook niet helemaal zal kunnen begrijpen.
De ontwikkeling die kinderen doormaken heeft nog een consequentie voor hun rouw. Volwassenen hebben hun psychische ontwikkeling vaak voor een groot deel afgerond en kunnen het zich permitteren om de focus te verleggen van hun psychische ontwikkeling naar de rouw. Maar kinderen zijn naast hun rouw ook bezig om zichzelf psychisch te ontwikkelen. Dat kost veel energie. Daarom zie je bij kinderen vaak dat ze rouwen in stukjes. Het ene moment is er aandacht voor het verdriet en zijn er volop emoties aanwezig. Maar 5 minuten later lijkt er niets meer aan de hand te zijn en gaat het kind volledig op in zijn of haar spel. Daarmee werkt het kind aan zijn of haar ontwikkeling. Voor volwassenen kan dit heel verwarrend zijn.
Verdriet verstopt zich vaak onder een andere emotie of ander gedrag
Omdat kinderen nog niet goed hebben geleerd wat emoties zijn en hoe ze daarmee om moeten gaan, uiten ze het vaak op een andere manier dan je als volwassene zou verwachten. Dit verschilt enorm per leeftijdsfase, maar veelvoorkomende reacties zijn boosheid, angst, schuldgevoelens, concentratieproblemen, het vermijden en ontkennen van verdriet en allerlei fysieke klachten als buikpijn, hoofdpijn en slecht slapen. Ook kan een kind terugvallen in zijn of haar ontwikkeling. Dan gaat het bijvoorbeeld opeens weer in de broek plassen, terwijl het al zindelijk was. Soms zie je ook positieve emoties als opluchting, omdat een kind bijvoorbeeld blij is dat mama nu niet meer zoveel pijn heeft.
Wat je vooral NIET moet doen
Veel mensen zijn bang om iets fout te doen wanneer ze geconfronteerd worden met een rouwend kind. Wanneer je dicht bij jezelf blijft in je reacties op het kind en je niet laat leiden door angst, kun je niet zo snel iets fout doen. Een kind voelt vaak feilloos je intenties aan en zal je een verkeerde reactie al snel vergeven. Maar er zijn wel een aantal dingen te noemen die je niet moet doen.
- Wimpel het verdriet van het kind niet weg: het is moeilijk om een kind te zien dat verdrietig is. Maar wanneer het kind verdrietig is, moedig het dan niet aan om vooral aan leuke dingen te denken of iets leuks te gaan doen. Leidt het niet af van het verdriet en zeg ook geen dingen als: 'Mama had vast niet gewild dat je zo verdrietig om haar was.' Een kind heeft het nodig om te rouwen en verdrietig te zijn en zal vanzelf weer gaan spelen en zichzelf gaan afleiden.
- Praat niet over de hoofden van kinderen heen: praat niet met de juf over het verdriet van het kind, terwijl het kind er zelf bij staat. Betrek het kind bij het gesprek. Vertel ook niet zomaar aan andere contactpersonen van het kind wat er gebeurd is. Wellicht wil het kind dit liever zelf vertellen of wil het kind helemaal niet dat die persoon het weet. Bespreek eerst met het kind hoe jullie mensen in gaan lichten. Of het kind dit zelf wil doen, samen met jou of dat het kind liever heeft dat jij het doet.
- Praat niet op een zielige toon tegen kinderen: kinderen die rouwen vinden zichzelf niet zielig en willen ook niet zielig gevonden worden. Probeer op dezelfde manier met hen te spreken als wanneer je over ieder willekeurig ander onderwerp met hen zou praten.
- Let op je woorden: kinderen denken op een andere manier dan volwassenen. Het is dus heel belangrijk om je woorden zorgvuldig te kiezen! Zeg geen dingen als: 'Papa heeft het nu veel beter', 'God hield zoveel van mama dat Hij mama graag bij Zich wilde hebben' of 'Je broertje zal altijd over je waken.' In de oren van volwassenen kunnen ze als troost klinken, maar een kind kan dat heel anders interpreteren. Bijvoorbeeld dat papa het kennelijk niet goed (genoeg) had toen hij nog bij hen woonde of dat God één of andere boeman is Die zomaar willekeurig mensen van wie Hij houdt dood laat gaan, omdat Hij liever heeft dat ze bij Hem zijn. En het kind zou bang kunnen worden van het idee dat het kennelijk altijd bekeken wordt door een overleden broertje. Want hoe ziet dat er dan uit? En waarom kan dat broertje het kind wel zien, en niet andersom? Betekent dat dat er altijd een heel stel onzichtbare ogen naar het kind kijken? Dat kan angstaanjagend zijn voor het kind.
- Verberg je eigen emoties niet: een kind mag best zien dat jij ook verdrietig bent en het kan zelfs leren van het kijken naar hoe jij met die emoties omgaat. Geef woorden aan je emoties: 'Ik moet even huilen. Ik ben verdrietig omdat ik jouw mama ook heel erg mis.' Vertel het kind dat hij er niks aan kan doen en dat het vanzelf weer minder wordt.
12 tips om een rouwend kind te helpen
Over kinderen en rouw zijn boeken vol geschreven. Hoe een kind rouwt en uiting geeft aan zijn of haar rouw is afhankelijk van de leeftijdsfase. Het is onmogelijk om alle facetten daarvan te bespreken in een blog. Maar ik wil je wel graag 12 tips meegeven als eerste hulp bij rouwende kinderen, die toepasbaar zijn op alle leeftijdsfase.
- Vertrouw op de veerkracht van het kind: de meeste kinderen kunnen goed met rouw en verdriet omgaan. Zolang ze in een liefdevolle en stabiele omgeving worden opgevangen, waarin ook oog is voor (de behoeften van) het kind, kun je erop vertrouwen dat het kind zijn of haar weg wel weet te vinden. Omgeef het niet gelijk met allerlei hulpverleners. Een fijn en stabiel netwerk is meestal voldoende.
- Besteed aandacht aan de rouw zodra het kind aangeeft dat het verdrietig is: omdat kinderen rouwen in stukjes, is het belangrijk om aandacht te geven aan het verdriet op het moment dat het verdrietig is. Zeg niet: 'Wacht even, ik hang eerst even de was op en dan kom ik naar je luisteren.' De kans is groot dat het kind tegen de tijd dat jij klaar bent alweer bezig is met haar spel. Laat de was even wachten en luister. Meestal hebben kinderen niet veel tijd nodig voor hun verdriet, voor ze weer verder gaan met hun spel.
- Geef houvast door middel van regels: de verleiding is groot om de teugels wat te laten vieren bij een kind dat rouwt. Maar in de wereld van het kind is al zoveel veranderd, dat de regels die voor het overlijden golden juist een houvast kunnen zijn. Dus moest het kind voor het overlijden om half 8 naar bed, dan moet het dat nu ook. En moest een kind voor het overlijden iedere morgen de vaatwasser uitruimen? Dan moet het dat nu ook. Regels bieden vaste ankerpunten in een zee van veranderingen en emoties.
- Help een kind emoties verwoorden: kinderen kunnen vaak nog geen woorden geven aan hun emoties. Help hen daarbij. Als een kind boos wordt, kun je iets zeggen als: 'Ik zie dat je boos bent, omdat je je zusje mist. Dat snap ik. Zullen we samen even naar buiten en van boosheid heel hard in de plassen stampen?' Zo geef je woorden aan de emoties, erkenning dat ze er mogen zijn en een veilige uitweg om die emoties te uiten.
- Neem fysieke klachten serieus: omdat kinderen moeilijk woorden kunnen geven aan hun emoties, uit de rouw zich vaak in fysieke klachten. Neem deze klachten serieus! Neem het kind mee naar de huisarts, zodat het kind ook weet dat de buikpijn of hoofdpijn niet betekenen dat er iets ergs aan de hand is (zeker belangrijk als hun dierbare is overleden aan de gevolgen van een ziekte!). En geef woorden aan hun klachten op een voor het kind begrijpelijke manier. 'Heb je buikpijn? Wat zit er allemaal in jouw buikje dan? Een boterham, een mandarijntje en allemaal verdrietjes?'. Zo leert het kind dat verdriet zich ook fysiek kan uiten.
- Geef antwoord op de vragen van kinderen: kinderen zijn nieuwsgierig. Ook in tijden van rouw. Het stellen van vragen en het krijgen van antwoorden is voor hen een manier om de controle over de situatie weer een beetje terug te krijgen. Die nieuwsgierigheid gaat ver en soms kunnen kinderen hele pittige vragen stellen. Je kunt er vanuit gaan dat het kind de vragen stelt die bij de leeftijd passen. Dus probeer zoveel mogelijk gewoon antwoord te geven op de vraag. En weet je het antwoord niet? Stel de vraag dan terug! 'Dat weet ik eigenlijk niet. Wat denk jij?' Dikke kans dat je een prachtig gesprek krijgt.
- Communiceer helder: dingen die voor volwassenen logisch zijn, zijn dat voor kinderen niet. En volwassenen hebben de neiging om moeilijke dingen met taal te verzachten. 'Als je dood bent, is het net alsof je slaapt' kan ervoor zorgen dat een kind niet meer durft te gaan slapen. En de zin 'Mama wordt straks met een grote zwarte auto thuis gebracht' kan voor volwassenen dan duidelijk maken dat de kist met een overleden mama straks naar binnen wordt gedragen, het kind wacht op het moment dat mama eindelijk weer naar binnen komt lopen. Check ook of een kind begrijpt wat 'dood' is, dat het voor altijd is, dat alles wat leeft op een dag dood gaat, maar ook dat je echt niet zomaar dood gaat. Dat je dan eerst ziek moet worden of een ongeluk moet krijgen en dat de meeste mensen pas dood gaan als ze al heel oud zijn. Soms moet deze informatie meerdere keren herhaald worden.
- Houd je aan afspraken: als je een kind hebt beloofd dat je het om acht uur op komt halen, zorg dan ook dat je om acht uur op de stoep staat. Een kind kan zeer angstig worden als dit niet het geval is.
- Vertel het kind dat het niet zijn schuld is: kinderen kunnen rare hersenspinsels ontwikkelen. Een kind wat net straf heeft gekregen van papa en gedacht heeft dat papa stom is, kan zich verantwoordelijk voelen voor zijn dood als papa vervolgens om het leven komt bij een ongeval. En een kind wat heeft gewenst dat haar zusje minder pijn heeft, kan zich vervolgens in het hoofd halen dat die wens er de oorzaak van is dat het zusje nu is overleden.
- Blijf praten over de overledene: je helpt een kind in zijn of haar rouwverwerking door te blijven praten over de overledene. Zo leert het kind dat de overledene niet meer hier is, maar wel een plek in het hart mag hebben en voor altijd mag houden. En dat het ook niet bang hoeft te zijn om anderen verdriet te doen als hij graag over de overledene wil praten.
- Ontwikkel rituelen: rituelen helpen om handen en voeten te geven aan een verlies. Zo kun je ieder jaar een gebakje eten op de verjaardag van (de overleden) papa. Of het kind voor moederdag een tekening laten maken en dat naar het graf van mama brengen.
- Zorg voor de ouder: wil je dat het goed gaat met het kind? Zorg dan voor de ouder. Een kind heeft er het meest aan als het met de ouders goed gaat en het zo in een veilig en warm nest kan rouwen. Ook heeft een kind de neiging om voor de ouders te gaan zorgen als het ziet dat de ouders het moeilijk hebben. Als het ziet dat andere volwassenen voor papa en mama zorgen, maakt dat het makkelijker voor het kind om die zorg een beetje los te laten en gewoon kind te zijn.
Heb je behoefte aan meer diepgang of uitleg, dan verwijs ik je graag door naar de boeken van Manu Keirse, Leoniek van der Maarel en Riet Fiddelaers-Jaspers die in mijn bronnenlijst vermeld worden.
Gebruikte bronnen:
Artikel Nederlands Jeugd Instituut: 'Overlijden ouder'
Cijfers CBS: 'Jaarlijks verliezen ruim 6 duizend minderjarige kinderen één of beide ouders'
Artikel 1 Vandaag: 'Als een ouder jong wegvalt'
Blog rouwbehandeling.nl: 'Rouwverwerking kind: hoe help je een kind omgaan met verlies en rouw? 10 tips'
Boek: Helpen bij verlies en verdriet, een gids voor het gezin en de hulpverlener - Manu Keirse (2017)
Boek: Handboek Rouw, Rouwbegeleiding, Rouwtherapie, tussen presentie en interventie - Johan Maes & Harriëtte Modderman (red.) (2017)
Boek: Jong verlies, rouwende kinderen serieus nemen - Riet Fiddelaers-Jaspers (2020)
Boek: De gids over rouwende kids, 80 praktische tips - Leoniek van der Maarel (2013)