Wanneer dingen onuitgesproken blijven

Wanneer een dierbare overlijdt is dat vaak al moeilijk genoeg. Maar soms overlijdt iemand voordat je dingen richting elkaar uitgesproken hebt. Ging je de laatste keer dat je elkaar zag uit elkaar met ruzie. Zijn meningsverschillen nooit bijgelegd. Heeft de persoon die overleed je iets ernstigs aangedaan wat nu nooit meer besproken zal kunnen worden. Of, een mildere maar ook pijnlijke variant, overlijdt iemand voordat je hem hebt kunnen vertellen hoeveel hij voor je betekende. En met het overlijden van zo iemand kom je niet alleen terecht in rouw vanwege het verlies, maar ook in rouw om datgene wat jou is aangedaan, wat nooit uitgesproken is, wat je nooit recht hebt kunnen zetten. 

In vaktermen noemen we dat 'unfinished business', onafgemaakte zaken. Een relatie met iemand is nooit 'af' bij overlijden, maar bij onuitgesproken zaken is dat nog meer het geval. De overledene een plekje geven in je hart en verdergaan met je leven wordt dan moeilijker. Er zijn tenslotte nog heel veel losse eindjes. Hoe ga je daarmee om? Waar kun je terecht met je gevoelens van boosheid, machteloosheid en spijt? En hoe kun je zoiets toch op een enigszins bevredigende manier vormgeven?

Erken de pijn

Een allereerste stap in het omgaan met onafgemaakte zaken bij een overlijden is het erkennen van de pijn. Misschien hoopte je al jaren op een excuus van iemand, maar is dat nooit gekomen en zal dat ook nooit meer komen. Misschien loop je rond met vragen waar je nu nooit meer een antwoord op zult krijgen. Misschien probeerde je al heel lang moed te verzamelen om het gesprek weer een keer aan te gaan, maar blijkt het daar nu te laat voor. Dat doet pijn! En die pijn mag er zijn. Je kunt er ook boos om worden. Boos dat de ander jou achterlaat met al die vragen. Boos dat je nooit excuses hebt gekregen. Boos dat je nooit erkenning hebt gekregen voor het feit dat je zoveel voor de ander gedaan hebt. Erken dat voor jezelf. Ga na waar de pijn of de boosheid voor jou precies in zit. Want als je weet waar de kern van jouw pijn en/of boosheid uit bestaat, kun je er ook makkelijker iets aan doen.

Wat kun je eraan doen?

Er zijn een dingen die je kunt doen om handen en voeten te geven aan de onuitgesproken dingen die zijn blijven liggen. Ik geef je een aantal tips in willekeurige volgorde:

• 'Had ik maar'-gedachten hebben geen zin: Vaak word je geplaagd door vervelende 'had ik maar'-gedachten. 'Had ik dingen maar eerder uitgesproken.' 'Was ik het gesprek maar aangegaan.' 'Was ik maar niet over dat onderwerp begonnen de laatste keer dat we elkaar zagen.' Of de variant andersom: 'Had de ander dat maar nooit gezegd.' 'Had hij maar een keer gezegd dat hij trots op me is.' Maar met de kennis van nu is het altijd makkelijk redeneren wat je toen had moeten doen of wat de ander had moeten doen. Deze gedachten hebben geen nut. Het is gebeurd, het is nooit uitgesproken, het zal nooit afgemaakt kunnen worden. Het heeft geen zin om jezelf uit te putten met oneindige 'had ik maar'- of 'had hij maar'-gedachten. Het verandert niets aan de zaak en maakt jou alleen maar moe en verdrietig. 
• De lege stoel: 'De lege stoel' is een beproefde therapievorm die je ook heel goed alleen thuis kunt doen. Zoek een stil plekje in huis waar je fijn kunt zitten. Zet een lege stoel tegenover je en stel je voor dat daar de overleden persoon op zit. Wat zou je nog tegen die persoon willen zeggen? Welke vragen zou je nog willen stellen? Wat had je nog graag gewild dat die persoon tegen jou had gezegd? Spreek die dingen hardop uit, alsof je het gesprek aangaat. Dit kan heel helend werken.
• Schrijf een brief: Voelt dit ongemakkelijk of past dit niet bij je? Schrijf dan een brief naar de overledene waarin je alles schrijft wat je nog had willen zeggen.
• Als iemand nog maar net overleden is: Is iemand nog maar net overleden en zit je nog in de periode voor de begrafenis of crematie? Dan kan het ook heel heilzaam zijn om bij de opgebaarde persoon langs te gaan. Probeer een moment te pakken dat er niemand anders bij is of alleen mensen die weten waar jij mee zit en waarbij je je veilig voelt. Spreek dan hardop bij de overledene uit waar je mee zit of verstop een geschreven brief in de kist waarop je alles hebt geschreven en probeer (indien nodig) ook vergeving uit te spreken richting de persoon. Dit kan heel spannend en eng zijn, dus schat bij jezelf in of je dit aankunt en neem eventueel een vertrouwd iemand mee die je van tevoren inlicht over wat je van plan bent.
• Vergeef: Het is zo'n makkelijk uit te spreken woord waar zo'n enorme wereld aan emoties achter schuil gaat. Maar de wetenschap is er steeds meer van overtuigd dat vergeving een sleutel is in het dealen met dingen die jou zijn aangedaan. Vergeven is niet zeggen dat het niet erg is wat er gebeurd is of dat het niet uitmaakt dat jij nu pijn hebt en achterblijft met de brokken. Vergeven is wel loslaten wat er gebeurd is, de verantwoordelijkheid ervoor bij de ander laten, zodat jij zonder wrok of bitterheid verder kunt met je leven. Soms kan het ook nodig zijn om jezelf te vergeven. Schrijf of spreek dan alles uit waar je spijt van hebt als een soort schuldbelijdenis. Ben je christen? Vraag dan ook bij God om vergeving. Daarna mag je weten dat je vergeven bent en mag je het loslaten.
• Praat erover: Wie niet praat over dingen die hem dwars zitten, loopt grote risico's op brokken. Schuldgevoel, bitterheid, onvergevingsgezindheid, verdriet, misplaatste schuldgevoelens en pijn hebben de neiging om ons te verteren als we er niet een goede uitweg voor kunnen vinden. Ze bouwen zich op tot een niet meer te overziene kluwen emoties die veel invloed heeft op ons leven. Zoek mensen op die je vertrouwt en praat over de dingen waar jij je voor schaamt, die je anders had willen doen, waarin je je tekort gedaan voelt en al het andere wat je dwars zit.
• Bid erover: Bidden is ook praten, maar dan met God. En Hij weet als geen ander waar jij doorheen gaat, waar jouw pijn precies zit, waarin jij tekort gedaan bent, waarin jij tekort geschoten bent. Je mag je verdriet bij Hem neerleggen met alle emoties die daarbij horen. Vraag om inzicht, rust, vrede en ook vergeving als dat nodig is. Zeg tegen God dat je de ander vergeeft. En vraag Hem of Hij in jouw pijn wil komen en voor jou wil zorgen.
• Zoek hulp: Kom je er niet uit en blijf je maar malen over dingen? Zoek dan hulp. De huisarts is een goede plek om jouw hulpvraag neer te leggen. Maar je kunt ook op zoek gaan naar een goede coach, rouwtherapeut, pastoraal werker, predikant of mensen in jouw omgeving die je vertrouwt en waarvan je weet dat ze een goed luisterend oor en een wijs hart hebben.

Voorkomen

Soms is het onmogelijk om unfinished business te voorkomen. Omdat zaken té pijnlijk zijn. Omdat jullie je de geschiedenis verschillend herinneren. Omdat een overlijden totaal onverwachts komt. Maar er zijn wel dingen die je kunt doen om unfinished business zoveel mogelijk te voorkomen. Spreek ruzies zoveel mogelijk uit. Accepteer dat de ander een andere mening heeft. Accepteer ook dat mensen zich dingen vaak heel anders herinneren. Dat is heel normaal en wetenschappelijk goed verklaarbaar is en hoeft niet te wijzen op onwil van de ander of op een niet goed werkend brein bij jou! Vergeef. Laat dingen los. En spreek vooral uit hoeveel een ander voor je betekent! Hoeveel je van hem houdt. Waarom je trots bent op haar. Waarin hij veel voor je betekent heeft. Keer op keer. Want je weet nooit wanneer je elkaar voor de laatste keer hebt gezien. En bovendien wordt de wereld er een stukje mooier door.